از ابتداییترین نیازهای یک جامعه و زندگی بشری ،تربیت است.انسان زمانی میتواند به اهداف و آرمانهای خویش دست پیدا کند که در پرتو تربیت درست و صحیح گام بردارد.و این تربیت برای یک مسلمان ضرورتی مضاعف دارد ،زیرا یک مسلمان زمانی به عبودیت و تسلیم شدن در برابر فرامین خداوند ایمان می آورد که تحت شعاع تربیت صحیح اسلامی قرار گرفته باشد از این رو است که برای رسیدن به تربیت صحیح اسلامی باید از  الگویی مطمئن پیروی کرد تا راه سعادت و عبودیت صحیح پیموده شود.

در دین اسلام نیکوترین و مطمئن ترین الگو برای تربیت ،استفاده از الگوهای تربیی ائمه و معصومین (علیهم السلام) است که مصون و بدور از هر گونه خطا و اشتباهند.

براستی هدف از تربیت فرزندان چیست و این تربیت باید چگونه باشد؟

یکی از حیاتی ترین اصول زندگی انسان تربیت است که تمامی مسائل زندگی تحت الشعاع آن است و مطمئنا تربیت مطلوب،سعادتمندی مطلوب بدنبال خواهد داشت.حضرت علی (علیه السلام) به کرار در مورد امر تربیت فرزندان بیانات گهر باری فرموده اند که در آنها از نتایج مثبت تربیت صحیح فرزندان و همچنین آثار و نتایج جبران ناپذیر عدم تربیت صحیح و بنیادی فرزندان سخن به میان آورده اند.

در ابتدا بهتر است قبل از هر چیز به دیدگاه و نظر حضرت علی (علیه السلام) در مورد فرزند توجهی خاص داشته باشیم. عده ای بر این دیدگاه و باورند  که جنسیت و تعداد فرزندان یکی از اصول مهم خانواده است بطوری که تعداد و جنسیت  فرزندان را بعنوان وسیله ای برای رفع نیازهای عاطفی والدین و باعث فخر و مباهات پدر و مادر میدانند و شاید ابزار و وسیله ای برای خدمت و تامین نیازهای مادی خانواده(این دیدگاه بیشتر مربوط به دهه های قبل است).

حضرت علی (علیه السلام) فرزندان را بعنوان هدیه های آسمانی بر شمرده اند که میبایست والدین با توجه و حساسیت لازم به  تربیت صحیح آنها بپردازند و اینگونه است که فرزند راه نیکو کاری و احسان به والدین را در پیش میگیرد.

حضرت علی (علیه السلام )در روایتی میفرمایند:

گرانبهاترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث میگذارند،ادب است.(1)

بدون داشتن هدف ،برنامه ریزی و جهت گیری و ارزیابی برای امور و فعالیتهای تربیتی امکان پذیر نمیباشد.بهترین اهدف ،اهداف الهی است که نقش بسیار تعیین کننده ای در رشد و تعالی جامعه اسلامی از جمله تربیت اسلامی دارند.

با نگاهی دقیق به بیانات و دیدگاه های حضرت علی (علیه السلام) به این نکته مهم پی خواهیم برد که هدف نهایی از تربیت فرزندان از دیدگاه  ایشان ،رسیدن فرزندان به درجه بندگی و اطاعت از فرامین الهی و در نتیجه سعادتمندی دنیا و آخرت آنان است.

مرحوم ابن شهر آشوب ازحضرت علی (علیه السلام) نقل کرده اند:

من از خداوند خویش طلب فرزندان زیبا چهره و نیکوقامت ننموده‏ام، بلکه از پروردگارم خواسته‏ام فرزندانم مطیع او باشند و از او بترسند تا وقتی با این صفات به آنها نظر افکنم مایه چشم روشنی من باشند. پروردگارم خواسته‏ام تا فرزندانم مطیع او باشند و از او بترسند تا اینکه وقتی با این صفات به آنها نظر افکنم مایه چشم روشنی من باشند.(2)

چون انسان ابعاد گوناگونی دارد ،تربیت او نیز میبایست ابعاد گوناگونی داشته باشد تا همه ابعاد انسان به گونه ای تربیت و کنترل شوند.از جمله میتوان تربیت دینی،تربیت اجتماعی،تربیت فرهنگی،تربیت روحی و جسمانی،تربیت اخلاقی و...

حضرت علی (علیه السلام)نیز موضوع ابعاد مختلف تربیت و انواع تربیت  را مد نظر قرار داده اند که بحث در مورد هر کدام نیازمند بررسی مفصل و کاملی میباشد  لذا به بررسی مختصری از آن میپردازیم:

تربیت دینی به معنای عام بسیار گسترده است و تمامی ابعاد انسان را شامل میشود،اما منظور از تربیت دینی در این مطلب محدوده ی خاصی است و تنها احکام عبادی و عقاید دینی را شامل میشود.

نمونه ای از این عقاید و احکام که حضرت علی (علیه السلام)در سیره تربیتی خود بارها به آنها اشاره کرده اند بشرح ذیل میباشد:

1-یکی از مهمترین موارد در تربیت دینی در حوزه عبادت و احکام دینی ،نماز است.پیش در آمد و شرط قبولی سایر عبادات و اعمال نیک ؛قبولی نماز است.حضرت علی (علیه السلام) نه تنهادر سخن بلکه همیشه در عمل به این موضوع توجه خاص داشتند و در هر شرایطی به این فریضه الهی چه در صلح و جنگ،چه در زمان کار وخانه،چه در زمان حکومت و چه کناره گیری 25ساله ،چه در زمان سلامت و بیماری نماز اولویت اعمال و بهترین عملشان بود و بسیار در بر پاداشتن و خواندن نماز فرزندان خویش را سفارش میکردند.

ایشان در وصیتی خطاب  به خانواده و فرزندانشان از جمله امام حسین(علیه السلام) سفرش فرموده اند:

الله الله فى الصلاه فانه خیر العمل وانها عمود دینکم: از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره نماز؛ زیرا که نماز ستون دین شماست.(3)

ایشان علاوه بر اینکه به فرزندان و خانواده خویش سفارش اکید در مورد نماز خواندن داشتند ،به پیروان و اصحاب خود در تعلیم نماز به فرزندانشان و تشویق آنها در مداومت آن تاکید داشتند.ایشان در این باره فرموده اند:

علموا صیسانکم الصلوه و خذوهم بها اذا بلغوا الحلم .درکودکی به فرزندانتان نماز راتعلیم دهیدو هنگام بلوغ ، آنان رابه نماز وا دارید.(4)

2-قرآن کتابی است از جانب خداوند متعال برای هدایت انسان و سر منشا و اصلیترین منبع اسلام است و در علوم تربیتی جایگاه ویژه و عظیم دارد.حضرت علی (علیه السلام) در نامه ای که به فرزندش حضرت امام حسین (علیه السلام) مینویسند ،پس از آنکه در مورد اهمیت تربیت صحبت فرموده اند ،اولین اقدامشان در جهت تربیت فرزندان،آموزش قرآن کریم و معارف و مفایم و احکام آن،اعم از حلال و حرام را بیان میکنند.وَ أَنْ أَبْتَدِئَکَ بِتَعْلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسْلاَمِ وَ أَحْکَامِهِ وَ حَلاَلِهِ وَ حَرَامِهِ لاَ أُجَاوِزُ ذلِکَ بِکَ إِلَی غَیْرِهِ. بر این شد که ابتدا کتاب خدا و تأویلش را به تو بیاموزم، و قوانین و احکام اسلام و حلال و حرامش را به تو تعلیم دهم، و به غیر آن توجه ننمایم.(5)

3-دعا بمانند پلی است که ارتباط بنده با خداوند خویش را برقرار میسازد و از این طریق بندگان خدا درخواستها و حاجات خود را از خداوند منان طلب میکنند و با استفاده از آن به آرامش و آسودگی خیال دست پیدا می یابند.حضرت علی (علیه السلام) در روش تربیتی خویش اهمیت خاصی برای دعا و مناجات با خداوند قائل هستند ،ایشان ادعیه ای به فرزندان خویش می آموختند تا تقاضایشان از خداوند را با خواندن آن دعاها انجام دهند.ایشان در باره دعا خواندن قبل از خوردن طعام به فرزندشان حضرت امام حسن مجتبی(علیه السلام )میفرمایند: 

فرزندم ! هیچ لقمه سرد یا گرمی را مخور وهیچ شربت یا جرعه آبی را منوش الا اینکه قبل از خوردن و آشامیدن، این دعا را بخوانی:

اللهم انی اسئلک فی اکلی و شربی السلامه من وعکه والقوه به علی طاعتک و ذکرک و شکرک فیما بقیته فی بدنی و ان تشجعنی بقوته علی عبادتک و ان تلهمنی حسن التحرز من معصیتک .(6)

و...

پینوشت:

1-خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی،  ج 3، ص 438. (خیر ما ورث الآباء الابناء الادب).

2-مجلسی،محمد باقر، بحارالانوار، ج104، ص98.

3- رسولی محلاتی، هاشم، وصایا الرسول و الائمه (علیهم السلام)با ترجمه فارسی ، ص 184.

4-خوانساری، محمد، شرح غرر الحکم و درر الکم، ج 4 ص 353.

5-نهج البلاغه،نامه31 ، فراز 14.

6-طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص 74.