زمانی که آدمی نتواند از زندگی برداشتی صحیح داشته باشد مطمئنا راه و شیوه درستی در پیش نخواهد گرفت و نتیجه اینکه مفهوم زندگی و دنیا خلاصه میشود در بعد حیوانی انسان و وابستگیها و دلبستگیهای او به مال و ثروت وتجارت و  پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده و نزدیکان و....چنان او را اسیر در غل و زنجیر دنیا میکند که از وظیفه پر فیض جهاد در راه خداوند سرباز میزند.خداوند متعال در قرآن کریم کسانی که از جهاد در راه خدا سرباز میزنند ، مورد سرزنش قرار داده وآنها را  لایق دوستی با خداوند نمیداند و به ایشان متذکر میشود که در آخرت عذابی دردناک در انتظارشان است.

قُلْ إِن کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَآؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّى یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ***سوره مبارکه توبه-آیه24***

بگو اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالى که گرد آورده‏اید و تجارتى که از کسادش بیمناکید و سراهایى را که خوش مى‏دارید نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وى دوست‏داشتنى‏تر است پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را [به اجرا در]آورد و خداوند گروه فاسقان را راهنمایى نمى‏کند(24)

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَا لَکُمْ إِذَا قِیلَ لَکُمُ انفِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِیتُم بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا فِی الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِیلٌ(38)إِلاَّ تَنفِرُواْ یُعَذِّبْکُمْ عَذَابًا أَلِیمًا وَیَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ وَلاَ تَضُرُّوهُ شَیْئًا وَاللّهُ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ(39)***سوره مبارکه توبه-آیات38 و39***

اى کسانى که ایمان آورده‏اید شما را چه شده است که چون به شما گفته مى‏شود در راه خدا بسیج‏شوید کندى به خرج مى‏دهید آیا به جاى آخرت به زندگى دنیا دل خوش کرده‏اید متاع زندگى دنیا در برابر آخرت جز اندکى نیست(38)اگر بسیج نشوید [خدا] شما را به عذابى دردناک عذاب مى‏کند و گروهى دیگر به جاى شما مى‏آورد و به او زیانى نخواهید رسانید و خدا بر هر چیزى تواناست(39)

وسوسه های شیطانی که باعث میشوند انسان از جهاد در راه خداوند امتناع کند بسیارند،عذر و بهانه هایی که انسان را از این فضیلت بزرگ باز میدارد.حضرت امیر المومنین علی(علیه السلام) در درد دلهای خود بسیار از  مردم بیوفای زمانه خویش که با بهانه ها گیریها و عذر تراشیهای خود او را در جهاد در راه خدا یاری نکردند شکوه و شکایت کرده اند.

این عذر و بهانه ها در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) نیز رواج داشت و عده ای با رواج بهانه ها و تبلیغات سوء علیه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) سعی میکردند مردم را از جنگ و جهاد در را خدا بازدارند و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم)را تنها و بی یاور بگذارند.

روایت شده است که پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله وسلم) در گرمای سوزانی برای جنگ تبوک به سوی مکانی بنام تبوک روانه شدند ،مردی از بنى سلمه خطاب به مردم گفت، در این  گرمای سوزان نروید و خداوند این آیه شریفه را در رابطه با ترک کنندگان جهاد نازل کردند:(1)

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِ اللّهِ وَکَرِهُواْ أَن یُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَقَالُواْ لاَ تَنفِرُواْ فِی الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَّوْ کَانُوا یَفْقَهُونَ(81)فَلْیَضْحَکُواْ قَلِیلًا وَلْیَبْکُواْ کَثِیرًا جَزَاء بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ(82)***سوره مبارکه توبه-آیات81 و82***

بر جاى‏ماندگان به [خانه] نشستن خود پس از رسول خدا شادمان شدند و از اینکه با مال و جان خود در راه خدا جهاد کنند کراهت داشتند و گفتند در این گرما بیرون نروید بگو اگر دریابند آتش جهنم سوزان‏تر است(81)از این پس کم بخندند و به جزاى آنچه به دست مى‏آوردند بسیار بگریند(82)

و آیاتی دیگر در رابطه با ترک کنندگان جهاد در راه خداوند:

وَإِذَآ أُنزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَجَاهِدُواْ مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ أُوْلُواْ الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُواْ ذَرْنَا نَکُن مَّعَ الْقَاعِدِینَ(86)رَضُواْ بِأَن یَکُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ یَفْقَهُونَ(87)***سوره مبارکه توبه-آیات 86 و 87***

و چون سوره‏اى نازل شود که به خدا ایمان آورید و همراه پیامبرش جهاد کنید ثروتمندانشان از تو عذر و اجازه خواهند و گویند بگذار که ما با خانه‏نشینان باشیم(86)راضى شدند که با خانه‏نشینان باشند و بر دلهایشان مهر زده شده است در نتیجه قدرت درک ندارند(87)

خداوند در قرآن کریم عذر کسانی را در عمل نکردن به جهاد پذیرفته میداند که بواسطه بیماری و ناتوانی یا پیری قدرت و توان جهاد را ندارند ولی آن عده که به دروغ خود را در زمره معاف شدگان از جهاد( ناتوانان و بیماران و پیران)میدانند ،فاسق میدانند و عذر و سوگندشان را غیر قابل قبول و پذیرش میدانند.

إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَهُمْ أَغْنِیَاء رَضُواْ بِأَن یَکُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ (93)یَعْتَذِرُونَ إِلَیْکُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَیْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَکُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِکُمْ وَسَیَرَى اللّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ(94)سَیَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَکُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُواْ عَنْهُمْ فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاء بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ(95)یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِن تَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ(96)***سوره مبارکه توبه -آیات 93 تا96***

ایراد فقط بر کسانى است که با اینکه توانگرند از تو اجازه [ترک جهاد] مى‏خواهند [و به این] راضى شده‏اند که با خانه‏نشینان باشند و خدا بر دلهایشان مهر نهاد در نتیجه آنان نمى‏فهمند(93)هنگامى که به سوى آنان بازگردید براى شما عذر مى‏آورند بگو عذر نیاورید هرگز شما را باور نخواهیم داشت‏خدا ما را از خبرهاى شما آگاه گردانیده و به زودى خدا و رسولش عمل شما را خواهند دید آنگاه به سوى داناى نهان و آشکار بازگردانیده مى‏شوید و از آنچه انجام مى‏دادید به شما خبر مى‏دهد(94)وقتى به سوى آنان بازگشتید براى شما به خدا سوگند مى‏خورند تا از ایشان صرفنظر کنید پس از آنان روى برتابید چرا که آنان پلیدند و به [سزاى] آنچه به دست آورده‏اند جایگاهشان دوزخ خواهد بود(95)براى شما سوگند یاد مى‏کنند تا از آنان خشنود گردید پس اگر شما هم از ایشان خشنود شوید قطعا خدا از گروه فاسقان خشنود نخواهد شد(96)

یکی از مطالبی که در قرآن کریم مورد توجه قرار گرفته شیوه برخورد با افرادی است که از جهاد به بهانه ای سرباز میزنند بدین صورت که هیچ کس با آنها سخن نگوید (مردم کوچه و بازار،فرزندان و همسر،دوستان و آشنایان و ...)تا زندگیشان درد آور و دشوار گردد.

اینگونه نقل شده است که 3نفر  به نامهای مرارة بن الربیع ،کعب بن مالک و هلال بن امیه از روی سستی و نه از روی نفاق همراه پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) برای جنگ از شهر خارج نشدند و سپس از این کار خویش نادم و پشیمان شدند.پس از بازگشت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) به مدینه به نزد ایشان رفتند و عذر خواهی کردند اما پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم)با آنها سخن نگفت و به نزد هر یک از مسلمانان رفتند با آنها سخن نگفتند حتی کودکان و اینگونه بود که شهر بر ایشان تنگ آمد و زندگانی برایشان دشوار شد.پس بناچار شهر را ترک کردند و بسوی کوه ها روانه شدند ،حتی زمانی که خانواده هایشان برای آنها آذوقه میبردند با آنها سخن نمیگفتند.خود آنها نیز تصمیم به جدا شدن از یکدیگر گرفتند و 50روز به درگاه خداوند ناله و زاری کردند و در پیشگاه خداون توبه کردند تا خداوند رحیم توبه اشان را پذیرفت و این آیه شریفه درباره آنها نازل ردید:(2)

وَعَلَى الثَّلاَثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُواْ حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَیْهِمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَظَنُّواْ أَن لاَّ مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُواْ إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ***سوره مبارکه توبه-آیه 118***

و [نیز] بر آن سه تن که بر جاى مانده بودند [و قبول توبه آنان به تعویق افتاد] تا آنجا که زمین با همه فراخى‏اش بر آنان تنگ گردید و از خود به تنگ آمدند و دانستند که پناهى از خدا جز به سوى او نیست پس [خدا] به آنان [توفیق] توبه داد تا توبه کنند بى تردید خدا همان توبه‏پذیر مهربان است(118)

قال علی (علیه السلام): "... فَمَنْ تَرَکَهُ (اَىْ الجِهادَ) رَغْبَةً عَنْهُ ألْبَسَهُ اللّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ، وَ شَمَلَةَ الْبَلاءِ وَ دُیِّثَ بِالصِّغارِ وَ الْقَماءَةِ وَ ضُرِبَ عَلى قَلْبِهِ بِالأسْهابِ وَ أُدیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْییعِ الْجِهادِ، وَسِیمَ الْخَسْفُ وَمُنِعَ النِّصْفُ"

حضرت على (علیه السلام) فرمودند: "هر کس که آن را (جهاد را) ترک کند، خداوند بر او جامه ذلّت و خوارى، و رداى بلاء و گرفتارى مى پوشاند، و بر اثر این حقارت و پستى زبون و بیچاره مى شو و چون خداوند رحمت خود را از دل او برداشته به بى خردى مبتلاگردد (در کار خویش حیران".(3)

قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله وسلم): "فَمَنْ تَرَکَ  الْجِهادَ أَلْبَسَهُ اللّهُ ذُلاًّ  فى نَفْسِهِ وَ فَقْراً فى مَعیشَتِهِ  وَ مَحْقاً فى دینِهِ"

یامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند:"هر کس که جهاد  را ترک کند ، خداوند لباس  ذلت در نفس و فقر و تنگدستى در زندگى و  تباهى در دین بر او خواهد پوشاند".

حضرت علی (علیه السلام) فرموده اند:

اِنَّ الْجِهادَ بابٌ مِنْ اَبْوابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللّهُ لِخاصَّةِ اَوْلِیائِهِ.
جهاد دری است از درهای بهشت که خداوند به روی دوستان نزدیک خویش گشوده است.

پینوشت:

1-مرحوم علامه طباطبایى -تفسیر المیزان - ج 9-ص 364

2-مرحوم علامه طباطبایى-تفسیر المیزان، ج 9, ص 407

3-نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 27, ص 94