حضرت امام رضا (علیه السلام) در روز یازده ذی القعده سال 148 هجری قمری در شهر مدینه متولد شدند.نام مادر بزرگوار ایشان "تکتم" که پس از اینکه حضرت امام رضا (علیه السلام) متولد شدند ،حضرت امام موسی کاظم(علیه السلام)طاهره نام گرفت.گاهی نام مادر ایشان را نجمه نیز ذکر کرده اند.

نام آن حضرت علی و کنیه اش ابوالحسن الثانی است و به ایشان لقب رضا داده اند.دوره امامت ایشان در سن 35 سالگی و از سال 183 هجری قمری آغاز و بمدت 19 یا 20 سال بطول انجامید.ایشان در طول زندگی با برکتشان صاحب دو فرزند پسر بنامهای جواد (علیه السلام) و حسین (علیه السلام)شدند.

نقل شده است که حضرت امام رضا (علیه السلام) در سال 193 هجری قمری سفری به شهر قزوین داشته اند و در خانه فردی بنام داود ابن سلیمان پنهان شده است. و از قول امام نقل شده است فرزندی از ایشان که سنی حدود دو سال داشته است در آن شهر(قزوین) مدفوفن است که اکنون این مکان همان مقبره امامزاده حسین است در شهر قزوین.

امام رضا (علیه السلام) تا اوایل سال 201 هجری قمری در شهر مدینه بسر میبردند ، در ماه رمضان همان سال به شهر مرو عزیمت میکنند و در اواخر ماه صفر در سال 203هجری قمری در سن 55سالگی با خوردن انگور زهر آلود که به اجبار خلیفه آنزمان مامون تناول کردند به شهادت رسیدند و در شهر طوس بخاک سپرده شدند.

خلفایی که در مدت امامت حضرت امام رضا (علیه السلام) خلافت میکردند عبارتند از:

مدت 10 سال از امامت ایشان همزمان با خلافت هارون الرشید ،مدت 5 سال با پسر هارون الرشید (محمد امین)،مدت 10سال با پسر دیگر هارون الرشید(عبد الله مامون) که با برادر خویش وارد جنگ شد.

امام رضا (علیه السلام) نزدیک به بیست سال از مامون مسن تر بودند ، در آنزمان وسعت سرزمین اسلامی به بیشترین حد خود در طول تمام تاریخ رسید.

مامون طوماری برای حاکم روم نوشت و از او درخواست کرد تا تعدادی از آثار ارسطو و  مجموعه هایی از کتب علوم قدیم را برایش ارسال کند ،سپس کتب و نوشته های دریافت شده را به تعدادی از دانشمندان عرب از جمله حجاج بن مطر،ابن بطریق،سلما مسئول کتابخانه بزرگ بغداد(بیت الحکمه) را به ترجمه آنها مامور ساخت.همچنین در این میان خالد بن یزید کتب طب و شیمی ،ابن مقفع کتاب کلیله و دمنه و اقلیدس ،حنین بن اسحاق تعدادی از کتب و نوشته های جالینوس و سقراط را به زبان عربی ترجمه کردند ،ضمنا مامون نیز خود گاهی به ترجمه متون میپرداخت.یعقوب بن اسحاق کندی از راه و روش  ارسطو در طب ،حساب،فلسفه،هندسه و نجوم و منطق که خود در آنها خبره بود پیروی میکرد و تعداد زیادی از کتب  نوشته های مربوط به فلسفه را به زبان عربی ترجمه کرد و به توضیح و تفسیر آنها پرداخت.

در همان دوره بود که محمد ابن موسی خوارزمی بزرگترین ریاضیدان آنزمان دست به جدا کردن جبر از حساب زد.

هارون کتابخانه بزرگی بنام دار الحکمه را بنیانگذاری کرده بود که مامون به تقویت آن پرداخت و تا زمان حمله مغولان به بغداد پابرجا و باقی بود،مغولان که از فرهنگ و تمدن بویی نبرده بودند آنجا را ویران کرده و به آتش کشیدند.

در این زمان گرچه نهضت بوجود آمده برای ترجمه آثار علمی و فرهنگی ملل دیگر پیکره اسلام را مستحکمتر کرده بود اما چیزی که باعث نگرانی بود ،وجود مترجمانی سرسخت و متعصب از مذاهب و ادیان دیگر بین مترجمان عرب بود از جمله زردشتی،نسطوری،صائبی،برهمنهای هندیو رومیان و این میتوانست برای انتشار افکار و عقاید مسموم بین جوانان جویای علم و افراده ساده دل فرصتی مناسب بوجود آورد. امام رضا (علیه السلام) با تیزبینی و آگاهی خود پی به این موضوع خطرناک برده بود ،بنابراین همیشه در جلسات علمی که به دستور مامون برگزار میشد حضور فعال داشتند و سعی در جلوگیری از انتشار عقاید مسموم و انحرافات احتمالی و شناساندن معرفت و برتری اهل بیت (علیهم السلام)داشتند.

هدف مامون از تشکیل مناظرات و بحثهای علمی چه بوده است؟

در جواب این سوال دو عقیده و نظر کلی وجود دارد

1-عقیده اول اینکه هدف مامون از تشکیل این جلسات بحث علمی محکوم کردن حضرت امام رضا(علیه السلام) بوده است.بنا به دلایل زیر:

مامون در گفتگوئی با سلیمان مروزی گفته است:

هدف من از تشکیل جلسات مناظره علمی چیزی نیست جز اینکه راه را بر حضرت امام رضا (علیه السلام)ببندیم.

و اما خود امام رضا (علیه السلام) در بیاناتی فرموده اند:زمانی که با اهل انجیل با استفاده از انجیلشان،با اهل تورات با استفاده از توراتشان،با ستاره شناسان به روش و شیوه عبرانی خودشان،با اهل زبور با استفاده از زبورشان و با موبدان و رومیان به شیوه و روش خودشان گفتگو و مناظره کنم و با استدلالها و دلایلی به سبک خودشان آنها را وادار به تصدیق سخنانم بکنم،مامون متوجه خواهد شد که راه اشتباه را در پیش گرفته است و حتما تادم و پشیمان خواهد شد.(1)

و آنچه صحّه بر این ادعا میگذارد اینست که تا قبل از شهادت مظلومانه امام رضا (علیه السلام)مرتبا در دربار مامون جلسات و مناظرات علمی برگزار میشد حال آنکه بعد از شهادت ایشان دیگر از جلسات علمی در دربار مامون خبری نبود.زمانی که مامون نتوانست در این جلسات علمی به هدف خویش دست پیدا کند مجبور شد از برخورد فیزیکی استفاده کند تا امام رضا(علیه السلام)را از میان بردارد،پس بوسیله زهر ایشان را مسموم و به شهادت رساند.

2-مامون انسان بی علم و فضلی نبود وبه اینکه دوستدار عالمان و علوم است شهرت داشت،او بسیار متمایل بود که در جامعه اسلامی او را بعنوان حاکم و زمامداری عالم و دانا یاد کنند .او در خلیفه عباسی بعنوان فیلسوف شناخته میشد.

مناظرات و بحثهای علمی و دینی حضرت امام رضا(علیه السلام) با رهبران و بزرگان ادیان دیگر

امام رضا(علیه السلام) مناظرات بسیار زیادی با رهبران ادیان مختلف داشته اند که مهمترین آنها بشرح ذیل است:

1-مناظره با رهبر یهودیان(رأس الجالوت)2-مناظره با پیشوای عیسویان(جاثلیق)3-مناظره با رهبر پیروان حضرت یحیی(علیه السلام)(عمران صائبی)4-ناصبی و دشمن سرسخت اهل بیت(علیهم السلام)(علی ابن محمدبن جهم)5-مناظره با پیشوای زردشتیان(هربز اکبر)6-مناظره با عالم بنام علم کلام در سرزمین خراسان(سلیمان مروزی) 7-مناظره و بحث با رهبران مذهبهای مختلف در شهر بصره.

حضرت امام رضا (علیه السلام) به پیروان خویش در علم اندوزی و تدوین احادیث بسیار سفارش میکردند .همچنین ایشان به روایاتی کتبی نگاشته اند از جمله:

کتاب مسند الامام الرضا یا صحیفه الرضا(علیه السلام)-کتابی تحت عنوان ابن ابی الجعد که کنیه سلیمان الطائی است که نسخی از آن در شهرهای مشهد و تهران موجود است-رساله ای در باب طب بنام الرساله الذهبیه که امام طی درخواستی که مامون از ایشان کردند به نگاشتن آن پرداختند که مامون دستور داد این کتاب ارزشمند را با آب طلا بنویسند و به همین دلیل رساله ذهبیه نام گرفت.

مامون مناظرات و جلسات علمی متعددی بین حضرت امام رضا(علیه السلام) و عالمان و رهبران  ادیان دیگر تشکیل میداد و امام رضا (علیه السلام)در این جلسات ضمن اینکه حقانیت اسلام و تشیع را اثبات میکرد،با دلیل و استدلال اعتقادات دیگر ادیان را رد میکرد بطوری که هیچ یک از عالمانشان پاسخی در برابر استدلالات ایشان نداشت.

پینوشت:

1-سیره پیشوایان،ص 513

 عکس: شایگان