روایت است از امیر مومنان حضرت علی (علیه السلام) پرسیدند که بخشش نیکوتر است یا دادگری؟

امیر مومنان حضرت علی (علیه السلام)پاسخ دادند:

دادگری همه چیز را در سر جای خودش قرار میدهد، و  بخشش هر چیزی را از سر جایش خارج میکند، عدل نگاهدارنده ی همگان است و بخشش تنها به کسی بهره می دهد که به او بخشش شده پس دادگری شریف تر و برتر است.(1)

طبق فرمایش حضرت علی(علیه السلام) اینگونه بر می آید که ،زمانی که همه چیز بر سرجای خویش قرار بگیرد عدالت معنی و مفهوم پیدا میکند،عدالت گاهی بمعنای برابری و مساوات بکار میرود یعنی گاهی برای رعایت حقوق طرفین میبایست تساوی و برابری رعایت شود و در اینصورت عدالت هم معنی با مساوات میشود. لازمه اینکه حق ادا گردد (حقی که اکنون باید ادا شود یا حقی که مراعات نشده است)لازمه اش اینست که در مکان و جایگاه حقیقی و واقعی خود استقرار یابد.

اما اصلیترین مفهوم و معنای عدالت،رعایت حقوق و جلوگیری از ضایع شدن حقوق همگان میباشد.

حضرت علی (علیه السلام) میفرمایند:

**أعدَلُ الخَلقِ أقضاهُم بالحَقِّ ** -  **عادلترین خلق،کسى است که بیش از همه به حق داورى کند.**

عدالت رعایت حقوق کسانیست که ذی حقند و عدالت اقتصادی رعایت کردن حقوق اقتصادی ذی حقان است.

یکی از حقوق اساسی که مردم در حکومت و جامعه اسلامی دارند اینست که  رفاه نسبی اقتصادی داشته باشند که میبایست این رفاه توسط دولت و حکومت اسلامی تامین شود.

برای رعایت حقوق اقتصادی میبایست زمینه ها فراهم شود تا به این مهم دست پیدا کرد .از جمله مواردی که میبایست در این امر مورد توجه واقع شود عبارتند از:

1-درآمد بصورت عادلانه توزیع شود.

2-رفاه نسبی تامین گردد و سعی در رفع فقر شود.

3-فاصله های طبقاتی کمتر و کمتر شود و   قشرهای آسیب پذیر تحت پوشش بیشتری قرار گرفته و مورد حمایت حکومت اسلامی قرار گیرند(تامین اجتماعی).

زمانی که این موارد در نظر گرفته شده و مراعات شوند ،عدالت اقتصادی را در پیش رو خواهیم داشت.

حضرت علی (علیه السلام) در زمان خلافقت خویش نامه ای به کاردارشان مینویسند و حقوق اقتصادی قشر های ضعیف جامعه را به او متذکر میشوند و میفرمایند:

**وَ اخْتَطَفْتَ مَا قَدَرْتَ عَلَیْهِ مِنْ أَمْوَالِهِمُ المَصُونَةِ لأرَامِلِهِمْ وَ اَیْتَامِهِمُ اخْتَطَافَ الذِّئْبُ الاَزَلِّ دَامِیَةَ الْمِعْزَی الْکَسِیرَة**(3)

***و آنچه توانستی از مالی که برای بیوه زنان و یتیمان نهاده بودند بربودی، چنانکه گرگ تیز تک برآید و بُز زخم خورده و از کار افتاده را برباید.***

حضرت امیر المومنین علی (علیه السلام) در سخنشان اشاره به این امر دارند که اموال عمومی به یتمیان و زنان بیوه اختصاص دارد  وگرچه امکان این نیز وجود دارد که حرف لام در کلمه لأرَامِلِهِمْ بمنظور ملکیت عنوان مورد استفاده قرار گرفته باشد اما حداقل اینست که حقوق خاص یتیمان و بیوه زنان را در اموال عمومی سفرش میکند و مد نظر دارد.

در عهد نامه ای که حضرت علی (علیه السلام) به مالک اشتر  نوشته اند اینگونه بیان میدارند که:

**ثُمَّ اَ للَّهَ  اَللَّهَ  فِی اَلطَّبَقَةِ اَلسُّفْلَى  مِنَ اَلَّذِینَ  لاَ حِیلَةَ لَهُمْ مِنَ اَلْمَسَاکِینِ  وَ اَلْمُحْتَاجِینَ وَ أَهْلِ اَلْبُؤْسَى وَ اَلزَّمْنَى فَإِنَّ فِی هَذِهِ اَلطَّبَقَةِ  قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً وَ اِحْفَظِ لِلَّهِ مَا اِسْتَحْفَظَکَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ وَ اِجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِکِ  وَ  قِسْماً مِنْ غَلاَّتِ  صَوَافِی اَلْإِسْلاَمِ  فِی کُلِّ بَلَدٍفَإِنَّ لِلْأَقْصَى مِنْهُمْ مِثْلَ اَلَّذِی لِلْأَدْنَى  وَ کُلٌّ قَدِ اِسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ تَعَهَّدْ أَهْلَ اَلْیُتْمِ  وَ ذَوِی اَلرِّقَّةِ فِی اَلسِّنِّ مِمَّنْ لاَ حِیلَةَ لَهُ وَ لاَ یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ  نَفْسَهُ وَ ذَلِکَ عَلَى اَلْوُلاَةِ ثَقِیلٌ وَ اَلْحَقُّ کُلُّهُ ثَقِیلٌ …**

**تو را بخدا! تو را بخدا، درباره طبقه پایین مردم، آنان که راه چاره ندارند و از درویشان و نیازمندان و بینوایان و از بیماری بر جای ماندگانند، که در این طبقه مستمندی است خواهنده و مستحق عطایی است به روی نیاورنده؛ به خاطر خدا، حقی را که خداوند به آنان اختصاص داده و نگهبانی آن را بر عهده ات نهاده است، پاس دار و بخشی از بیت المالت و بخشی از غلات زمینهای خالصه را در هر شهر به آنان واگذار، که دوردست ترین آنان را همان باید که برای نزدیکان است و آنچه بر عهده تو نهاده اند رعایت حق ایشان است... یتیمان را عهده دار باش و کهنسالانی را که چاره ای ندارند و دست سؤال پیش نمی آرند؛ و این کار بر والیان گرانبار است و گذاردن حق، همه جا دشوار...**

در این قسمت از عهد نامه حضرت علی (علیه السلام) حقوق اقتصادی محرومان و نیازمندان را حقوق الهی میداند و به کارگزارشان تذکر  میدهند که حقوق آنان را تمام و کمال رعایت کند.

از تاکیدات فراوانی که در این جملات شده است به این نکته باید پی برد که رعایت این حقوق از وظایف حکومت اسلامیست که میبایست در جامعه اجرا گردد.

طبق فرمایشات ایشان بر سران و حاکمان جامعه اسلامی(دولت اسلامی) واجب است که اقشار نیازمند و کم درآمد جامعه اسلامی را تحت پوشش خود قرار دهند تا شکاف و فاصله طبقاتی ایجاد شده بین اقشار کم در آمد و پر درآمد جامعه از بین رود.

نکته اساسی دیگر که توسط آنحضرت در عهد نامه ذکر شده اینست که ،اشخاصی که وظیفه رعایت حقوق اقتصادی بر عهده اشان است میبایست درآمد را درجامعه به گونه ای  تقسیم کنند تا دهک های مختلف بصورت عادلانه از حقوق اقتصادی خود بهره مند شوند.

برقراری و رعایت عدالت و بخصوص رعایت عدالت اقتصادی در هر جامعه ای رفاه و بدنبال آن کارایی را در پی خواهد داشت.

حضرت امیرالمومنین علی(ع) در این باره میفرمایند:

**بِالْعَدْلِ تَتَضَاعَفُ الْبَرَکَات**  **با برقراری عدلات برکات مضاعف می شود**(5)

**فَإِنَّ فِی الْعَدْلِ سَعَةً...**  ** گشایش کارها در عدالت است.**(6)

ایشان آباد شدن جوامع را در رعایت عدالت میدانند و بر این معتقدند که عدالت زمینه ساز برکات و خیر و گشایش در امور پیش روی یک سرزمین است.و این همان چیزیست که در اقتصاد جهان امروز بعنوان توسعه از آن یاد میشود که البته توسعه در تمامی زمینه ها و ابعاد ،توسط هیچ کشوری صورت نگرفته است.در صورتی که عدل در جامعه به بهترین نحو اجرا شود کارایی و رفاه را در پی خواهد داشت و این زمانی تحقق می یابد که حقی از کسی ضایع نگردد ،پس تخصیص باید به گونه ای انجام شود که حقوق همگان رعایت شود  و عوامل تولید نیز بصورتی توسط حاکمان اسلامی تعیین شود که با کمترین هزینه بیشترین سود و مزیت را عاید همگان سازد.

پینوشت:

1-نهج البلاغه،کلمات قصار، حکمت437

2-غرر  الحکم، حدیث 3014

3-نهج البلاغه ، نامه 41

4-همان، نامه 53

5-الحیاة، ج 2،ص332

6-نهج  البلاغه ،خطبه 15