پیامبر اکرم(صلى الله ‏علیه ‏و ‏آله)می فرماید:

<<طَـلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُسْلِمٍ ، فَاطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنْ مَظانِّهِ ، وَاقْتَبِسوهُ مِنْ اَهْلِهِ>>

** در پى دانش بودن، بر هر مسلمانى واجب است، پس دانش را از جایى که احتمال بودنش هست، بجویید و آن را از اهلش فراگیرید   ** کلینی، کافی، ج 1، ص 30---امالى طوسى، ص 569، ح 1176.  

عده ای بر این باور هستند که در قرآن کریم تعریفی از علم به میان نیامده است و فقط به فضایل علم آموزی و کسب علم اشاره شده است.

حال سوال پیش می آید که قرآنی که از جانب خداوند متعال برای هدایت انسانها فرستاده شده است، قرآنی که در آن اینهمه از علم سخن بمیان آمده است ،نمیتوان تعریفی از علم استخراج و استنباط کرد؟ 

میشود یکی از ساده ترین تعاریف علم، در قرآن کریم را در این آیه مبارکه استنباط کرد:

وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ   إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَ ئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا**سوره مبارکه اسراء-آیه36**
و از چیزى که به آن علم ندارى [بلکه برگرفته از شنیده‏ها ، ساده‏نگرى‏ها ، خیالات و اوهام است] پیروى مکن ؛ زیرا گوش و چشم و دل] که ابزار علم و شناخت واقعى‏اند] موردِ بازخواست اند .«36»

با کمی توجه میتوانیم مشاهده کنیم که در این آیه علم ،شناخت ، درک و دریافتی ذهنی از موضوعیست که از طریق حواس ما از جمله گوش و چشم و حواس دیگر بدست می آید ، در واقع جوارح و حواس ما نقش ابزار بدست آوردن علم را بازی میکنند.

پس این تعریفیست از علمِ انسانی ،که با استفاده از خصوصیات انسانیامان اعم از حواس و اعضا و تجربیات میتوانیم بدست آوریم.

در آیه ای دیگر میخوانیم:

وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ   إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ   وَإِنَّ الظَّنَّ لَا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئًا**سوره مبارکه نجم-آیه28** 

و آنان را به این کار هیچ علم و معرفتی نیست . [آنان] فقط از گمان پیروى مى‏کنند ، و بى‏تردید گمان [که حالتى پوچ و بى‏پایه است انسان را] براى دریافت حق هیچ سودى نمى‏دهد .«28»

از این آیه شریفه چنین استنباط میشود که علم به حقایق میپردازد و انسان را بسوی حقیقت ها راهنمایی میکند.و این تعریفی دیگر از علم است.

و حتی اشاره به این موضوع که علم با خواندن و نوشتن انتقال میابد و اینکه یکی از راههای کسب علم گوش فرا دادن به سخنان خداوند در قرآن کریم است و اینطور میشود استنباط کرد که علم نیاز به آموزش دارد و کسی که عالم است.
الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (4) عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ(5)**سوره مبارکه علق-آیه 4و5**
همان که به وسیله قلم آموخت ،«4» [و] به انسان آنچه را نمى‏دانست تعلیم داد .«5»

ن   وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ**سوره مبارکه قلم-آیه1**

ن ، سوگند به قلم و آنچه مى‏نویسند ،«1»

البته ناگفته نماند که عملکرد حواس ما برای درک کامل علوم محدود است و این یکی از نواقص علوم و دانش بشری است که خداوند در قرآن کریم به آن پرداخته است:

به جمله زیر خط دار توجه کنید.

وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ   وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْیَمِینِ وَذَاتَ الشِّمَالِ   وَکَلْبُهُمْ بَاسِطٌ ذِرَاعَیْهِ بِالْوَصِیدِ  لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِرَارًا وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْبًا**سوره مبارکه کهف-آیه18**

و آنان را گمان مى‏کنى که بیدارند ، در حالى که خوابند ، و آنان را به جانب راست و جانب چپ مى‏گردانیم ، و سگشان دو دستش را در آستانه غار گسترانیده است . اگر بر آنان آگاه مى‏شدى از آنان روى برتافته و مى‏گریختى و همه وجودت از [دیدن] آنان پر از ترس مى‏شد .«18»

قَالَ بَلْ أَلْقُوا  فَإِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهَا تَسْعَى**سوره مبارکه طه-آیه66** 

گفت : بلکه شما بیفکنید . [چون افکندند] ناگهان ریسمان‏ها و چوب‏دستى‏هایشان بر اثر جادویشان در خیال ، چنان وانمود شد که با سرعت به راه افتادند .«66»

وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ  وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ**سوره مبارکه نور-آیه 39**
و کافران اعمالشان مانند سرابى در بیابانى مسطّح و صاف است که تشنه آن را [از دور] آب مى‏پندارد ، تا وقتى که به آن رسد آن را چیزى نیابد ، و خدا را نزد اعمالش مى‏یابد که حسابش را کامل و تمام مى‏دهد ، و خدا حسابرسى سریع است .«39»

وَجَعَلْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لَا یُبْصِرُونَ**سوره مبارکه یس-آیه9** 

و از پیش رویشان حایلى و از پشت سرشان] نیز] حایلى قرار داده‏ایم ، و به صورت فراگیر دیدگانشان را فرو پوشانده‏ایم ، به این خاطر حقایق را نمى‏بینند ،«9»

وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِیلاً **سوره مبارکه اسراء-آیه 85**

و در باره روح از تو مى‏پرسند بگو روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکى داده نشده است<<85>>

همچنین خداوند در سوره مبارکه زلزال برای بیان این حقیقت که علم و دانش انسان محدود است تاکید فراوان میکنند بر این موضوع که  در زمان وقوع قیامت بسیاری از حقایق را آشکار میسازد.

البته شایان ذکر است که برداشتی که از آیات قرآنی حاصل میشود میبایست بر اساس مبناها و روشهای معصومین علیهم السلام باشد که دریافت و فهم کامل قرآن را داشته اند که در غیر اینصورت دچار تفسیر به رای میشویم و امکان دارد راه غلط پیش گیریم.

در روز رستاخیز تمام اعضاء و جوارح ناگزیرند که واقعیات را اعتراف کنند،بنابراین هر انسانی ناگزیر باید ازپیروی چیزی که علم به آن ندارد پرهیز کند زیرا اعضاء و جوارح و ابزار تحصیل و فراگیری علوم به زودی در پیشگاه خداوند گواهی خواهند داد و از شما خواهند پرسید که آیا قلب وگوش و چشمت را در علم پیروی کرده ای؟و اگر در غیر علم پیرو بودی چرا اینگونه کرده ای؟ 

در مورد تعریف علم تعاریف مختلفی شده است:

ظهور شیء نزد  مجرد<< استاد عابدی>>**حضور  مجرد نزد مجرد <<علامه طباطبایی>>**حضور شیء نزد  مجرد << آیت الله مصباح>>

و اما مقام و مرتبه دانشجو و کاسبان علم:

«رسول خدا(ص) فرمود: کسی‌که در راهی رود که در آن دانشی جوید خدا او را به راهی سوی بهشت برد، همانا، فرشتگان با خرسندی بالهای خویش به راه دانشجو فرو نهند و اهل زمین و آسمان تا برسد به ماهیان دریا برای دانشجو آمرزش طلبند و برتری عالم بر عابد مانند برتری ماه شب چهارده‌است بر ستارگان دیگر و علما وارث پیامبرانند زیرا پیامبران پول طلا و نقره به جای نگذارند بلکه دانش بجای گذارند، هر که از دانش ایشان برگیرد بهره فراوانی گرفته‌است.»

اصول کافی جلد اول

لطفا در صورت کپی برداری منبع ذکر گردد.شایگان.